6 marca obchodzony jest Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych. Święto ustanowił 10 maja 2012 roku Parlament Europejski, by upamiętniać osoby, które w XX wieku z narażeniem życia przeciwstawiały się reżimom totalitarnym.
W czasie drugiej wojny światowej na terenie Polski okupowanej przez Niemcy za ukrywanie oraz udzielanie pomocy Żydom groziła kara śmierci. W związku ze stosowaną przez okupantów zasadą odpowiedzialności zbiorowej ofiarą represji padały nie tylko rodziny ukrywających, ale również całe społeczności lokalne. Pomimo ogromnego niebezpieczeństwa znajdowały się osoby podejmujące takie ryzyko.
Tym którzy udzielali pomocy z pobudek humanitarnych, z narażeniem własnego życia Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie od 1963 r., na wniosek Ocalonych nadaje honorowy tytuł (dyplom i medal) Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
Na gorzowskim cmentarzu przy ul. Żwirowej także spoczywają osoby niosące pomoc Żydom uhonorowane przez Yad Vashem tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Z dotychczasowych ustaleń wynika, że nekropolia kryje prochy dwunastu Sprawiedliwych. Są to:
Maria Assanowicz (1894 – 1976) i jej córka Halina Bajraszewska (1917 -1984)
Maria Assanowicz w czasie drugiej wojny światowej mieszkała w miejscowości Korzec koło Równego na Wołyniu (Ukraina). Wraz z córką Haliną zaopiekowały się żydowską dziewczynką Edytą, córką Niny i Martina Danzig. Małżeństwo Danzig w zeznaniach do Yad Vashem stwierdziło, że Marii i Halinie zawdzięcza życie nie tylko ich córka, ale i oni sami, ponieważ poczucie, że córka jest bezpieczna, dawało im swobodę poruszania się, dzięki czemu mogli uniknąć pewnej śmierć.
Zdaniem Ocalonych Maria i Halina kierowały się względami czysto humanitarnymi i nie otrzymały żadnego wynagrodzenia za swoje działania, które były podejmowane z dużym ryzykiem dla nich samych. Po wojnie zamieszkały w Gorzowie.
13 września 1982 r. Yad Vashem uznał Marię Assanowicz i jej córkę Halinę Bajraszewską za Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Michał Czuba (1913 -1996) do Gorzowa przyjechał z Radziejowa w powiecie tarnopolskim na terenie dzisiejszej Ukrainy wraz z siostrą Elżbietą (1899 – 1983) i jej z mężem Gwido Surowców (1898 – 1975). W czasie wojny w ich domu w Radziejowie pod podłogą przechowywała się żydowska rodzina Weissmanów. Po wojnie Wajsmanowie wyemigrowali do Izraela.
W Gorzowie Michał Czuba pracował jako behapowiec w Zakładzie Stolarki Budowlanej „Stolbud”. Gwido Surowców był pierwszym dyrektorem tego zakładu. Zarówno Michał Czuba jak i małżeństwo Elżbieta i Gwido Surowców spoczywają na cmentarzu komunalnym w Gorzowie.
7 maja 1989 r. Yad Vashem uznał Michała Czubę za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Uroczystość wręczenia medalu i tytułu odbyła się w Gorzowie 30 maja 1994 r. Liczący wówczas 81 lat Michał Czuba ze względu na stan zdrowia w ceremonii nie uczestniczył.
Ks. Józef Czapran urodzony 11 kwietnia 1893 roku i zamieszkały do 1946 r. we Lwowie. Święcenia kapłańskie przyjął 8 lipca 1917 r. W czasie okupacji jako proboszcz lwowskiej parafii św. Antoniego wystawił żydowskiej rodzinie Jampolerów fałszywe katolickie metryki chrztów i ślubów. Te dokumenty umożliwiły rodzinie ucieczkę z okupowanego przez Niemców Lwowa do Warszawy i Lublina. W 1946 r. rodzina Jampolerów wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych.
Ks. Józef Czapran po przybyciu w 1946 r. na Ziemie Zachodnie pełnił posługę w różnych, ważnych funkcjach duszpasterskich. Przez sześć był m. in. proboszczem w Barlinku, tam też jest wymieniany wśród znaczących postaci powojennego Barlinka. Następnie, ks. Czapran od 19 lutego 1952 roku aż do przejścia na emeryturę 14 grudnia 1963 roku był proboszczem parafii Wniebowzięcia NMP w Gorzowie Wielkopolskim. Zmarł 31 maja 1972 roku w Gorzowie. Spoczywa na tutejszym cmentarzu komunalnym. Obok grobu zasłużonego kapłana znajduje się też grób jego siostry Stanisławy urodzonej 15 października 1898 roku, zmarłej w Gorzowie 7 grudnia 1977 roku.
Dzięki staraniom Jampolerów, Jad Vashem 24 stycznia 2022 r. pośmiertnie uznało ks. Józefa Czapran za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.
Anna Dolińska (1909 -2005)
Anna Barbara Helena z Wiślańskich Dolińska urodziła się 2 października 1909 roku w Wilnie. Tu kształciła się i mieszkała. Szybko wyszła za mąż za Edwarda Dolińskiego, zawodowego oficera i w rok po maturze, już jako mężatka, rozpoczęła studia na Uniwersytecie Stefana Batorego, zdobywając w 1936 r. dyplom magistra filozofii w zakresie filologii klasycznej. W grudniu 1944 r. Dolińska została aresztowana przez NKWD za przynależność do AK i skazana na 10 lat łagrów i 5 lat pozbawiona praw publicznych. Do Polski przyjechała w grudniu 1955 roku po 11 latach zsyłki. Zamieszkała w Gorzowie. Pracowała w „Stilonie”, Równocześnie uczyła w Niższym Seminarium Duchownym (do czasu zamknięcia), a później była wykładowcą j. łacińskiego w Papieskim Wydziale Teologicznym dla Świeckich (do roku 1992). Pracę zawodową łączyła z działalnością społeczną. Należała do założycieli periodyku Stilon Gorzowski. Była w zarządzie Klubu Inteligencji Katolickiej, uczestnicząc we wszystkich pracach; szczególnie przy organizowaniu Gorzowskich Dni Kultury Chrześcijańskiej. Należała także do członków założycieli Towarzystwa Pomocy im. Brata Alberta w Gorzowie. Zmarła 23 kwietnia 2005 r. Pochowana wraz z matką na gorzowskim cmentarzu. 11 lutego 1999 r. Yad Vashem uznał Annę Dolińską za Sprawiedliwą wśród Narodów Świata, na wniosek Ocalonej Franciszki Wandy Sawickiej z domu Berggrüen.
Jan Lisowski (1900 -1985) i jego żona Maria z Młodkowskich Lisowska (1894- 1971)
Jan i Maria Lisowscy przed wojną mieszkali w dwupiętrowym domu z ogrodem w Wilnie, gdzie pracowali jako nauczyciele. We wrześniu 1943 r., podczas ostatecznej likwidacji wileńskiego getta, przyjęli do swojego domu czworo uciekinierów z getta. Była to rodzina Bezdańskich – ojciec Awsiej z żoną Hanną oraz dwiema córkami: Zofią i Salomeą. Jan zbudował specjalną kryjówkę, z tajnym wejściem ukrytym w podłodze szafy pod schodami, w której Bezdańscy ukrywali się około dziewięć miesięcy.
Po wojnie Lisowscy w sierpniu 1945 r. przybyli z Wilna do Gorzowa. Tu również pracowali jako nauczyciele – Maria języka polskiego, Jan uczył matematyki, fizyki, wychowania fizycznego. Rodzina Bezdańskich wyemigrowała w 1949 r. do Izraela.
14 czerwca 2009 r. Yad Vashem, pośmiertnie uznał Jana i Marię Lisowskich za Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Tadeusz Pliś (1920 – 2003) i jego żona Bronisława Pliś z domu Uliasz (1920 – 2002)
Bronisława i Tadeusz Plisiowie uratowali Chanę Weiss z Rakszawy koło Łańcuta. Tadeusz działał w Armii Krajowej początkowo w Krośnie a następnie w Rakszawie znany pod pseudonimem „Dąb”. Trzyletnią wówczas Chaną Weiss zaopiekowali się Plisiowie oraz Jan (brat Bronisławy) i Józefa Uliaszowie w czasie od sierpnia 1942 r. aż do zakończenia okupacji niemieckiej na podkarpaciu latem 1944 r. Plisiowe po wojnie wyjechali z Podkarpacia na zachód kraju – początkowo do Koszalina, później do Gorzowa.
Redaktor Jerzy Zysnarski w „Kalendarium” zamieszczanym w „Echu Gorzowa” w dniu 7 października 2024 r. tak pisze o zmarłym właśnie tego dnia 2003 roku: major WP w st. sp. Tadeusz Pliś (83 l.), Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, działacz łowiecki, wieloletni prezes Wojewódzkiej Rady Łowieckiej i ZO Związku Kombatantów RP i B. Więźniów Politycznych w Gorzowie.
W maju 2017 r. Chana wraz z rodziną przyjechała do Polski. Odwiedziła rodzinną Rakszawę oraz miejsce w którym przetrwała – Rogi. Spotkała się z potomkami ludzi którym zawdzięczała życie. Po powrocie do Izraela wystąpiła o nadanie tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata ludziom, którzy ryzykowali życie by ją ocalić: Bronisławie i Tadeuszowi Plisiom oraz Józefie i Janowi Uliaszom.
7 marca 2018 r. Instytut Yad Vashem uznał polskie rodziny za Sprawiedliwe wśród Narodów Świata.
Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej podaje, że 25 marca 2019 r. Bronisława Pliś za wybitne zasługi w obronie godności, człowieczeństwa i praw ludzkich została na wniosek tego Muzeum odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Tadeusz Pliś już wcześniej otrzymał równoważne odznaczenie.
Danuta Smenda z domu Czubek (1924 – 1991), Weronika z Mroczków Kowalska, Szarek (1903 – 1970) i jej córka Maria Kowalska po mężu Wolfram (1922 – 1997)
Trzy „Sprawiedliwe” powiązane rodzinnie na Ziemie Zachodnie przyjechały w 1945 r. z podwarszawskiego Brwinowa. Danuta Smenda przybyła wraz z mamą Stanisławą (1899-1960) z Mroczków – siostrą Weroniki. Mąż Stanisławy, Stanisław Czubek ur. 16 kwietnia 1893 r., ojciec Danuty zginął 14 sierpnia 1942 r. w niemieckim obozie koncentracyjnym KL Auschwitz. Sprawiedliwe z Brwinowa od wielu lat już nie żyją. Miejscem ich wiecznego spoczynku jest cmentarz komunalny przy ul. Żwirowej.
Świadectwo Ocalonej Brachy Horowicz po mężu Karwasser sprawiło, że Rada do Spraw Sprawiedliwych wśród Narodów Świata przy Instytucie Pamięci Narodowej Yad Vashem 8 października 1992 r. włączyła w poczet Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Danutę Czubek (po mężu Smendę) oraz jej ciocię Weronikę wraz z córką Marią po mężu Wolfram.
Uroczystość wręczenia dyplomów oraz medali odbyła się w Urzędzie Wojewódzkim w Gorzowie Wielkopolskim 30 maja 1994 r. Wtedy żyła jeszcze Maria Wolfram, która odebrała medal osobiście. Medal pośmiertnie Danuty Smendy odebrała córka Grażyna Sikorska.
Powstaje pytanie czy na gorzowskim cmentarzu spoczywają jeszcze inni, ciągle nierozpoznani Sprawiedliwi.
Tekst i foto Helena Tobiasz
178 total views, 3 views today
