Pod koniec 2023 roku w ramach stypendium kulturalnego Gorzowa Wielkopolskiego ukazała się książka Zbigniewa Rokity „Odrzania. Podróż po Ziemiach Odzyskanych”. Autor przemierzając Ziemie Zachodnie zwane przez niego Odrzanią obserwuje i opisuje zachodzące na tych ziemiach procesy przemieniania Niemiec w Polskę. Na wędrownej trasie znalazł się również Gorzów Wielkopolski. Temu miastu, poza wzmiankami w tekście poświęcony jest rozdział 47. Tu, na str. 246 obok kontrowersyjnych sformułowań przytoczonych jako wypowiedzi miejscowego historyka Roberta Piotrowskiego znalazło się rażące przekłamanie: (…)„Tutejszą synagogę rozbierali nie Niemcy, ale Polacy”(…).

Wyrażony w ten sposób pogląd nie znajduje potwierdzenia w archiwaliach dotyczących synagogi w dawnym Landsbergu, a obecnie Gorzowie Wielkopolskim. Wszystkie materiały zgodnie wskazują, że synagoga spłonęła podczas pożaru wywołanego przez bojówki niemieckie w Noc Kryształową z 9 na 10 listopada 1938 roku. Potem, pozostałości na pogorzelisku ulegały dalszemu zniszczeniu, choćby wskutek upływu czasu, leżąc w niemieckim przecież Landsbergu aż do wkroczenia Armii Czerwonej tj. do 30 stycznia 1945 roku. Dopiero po tej dacie w mieście zaczęli pojawiać się Polacy. Wtedy synagogi już nie było.

Doprecyzowując za Polin Wirtualny Sztetl: „Synagoga została spalona w trakcie tzw. nocy kryształowej 9-10 listopada 1938 roku”.

Niemiecka pisarka Christa Wolf ten akt zniszczenia opisała w powieści „Wzorce dzieciństwa”: „Ktoś musiał powiedzieć Nelly: Pali się synagoga. Nie sposób podać nazwiska. Przy haśle „pożar synagogi” ukazuje się co prawda twarz Charlotty, „bezradnie przerażonej”. Nikt nie powiedział Nelly: Idź tam!, z całą pewnością nie jej matka. Padł raczej jednoznaczny zakaz: Żeby ci czasem nie strzeliło do głowy…

To, że poszła jest niewiarygodne i niewytłumaczalne, ale możesz na to przysiąc. Jak w ogóle znalazła mały plac na Starym Mieście? Czyżby już przedtem wiedziała, gdzie w jej mieście stoi synagoga? (…) Chciała to zobaczyć.

9 listopada 1938, jak się zdaje nie było zimno. Blade słońce padało na kocie łby bruku, w którego szparach rosła trawa. Gdy kończył się bruk, zaczynały się małe krzywe domy. Nelly wiedziała, że mały plac, otoczony tymi domami, bardzo by się jej podobał, gdyby pośrodku nie stała ruina. Dymiła jeszcze. Była to pierwsza ruina, jaką Nelly widziała w swoim życiu”.

O spaleniu wybudowanej w 1854 r. synagogi podczas Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 r. przez niemieckie bojówki informuje tablica pamiątkowa ustawiona w pobliżu dawnej świątyni. Na niej znajduje się napis: „PAMIĘCI ŻYDOWSKICH MIESZKAŃCÓW LANDSBERGA. ŻYDZI MIESZKALI W LANDSBERGU OD XIV W. PRZYCZYNIAJĄC SIĘ DO ROZWOJU MIASTA. W 1871 R. W MIEŚCIE ŻYŁO 730 ŻYDÓW. W LANDSBERDU ZNAJDOWAŁY SIĘ SYNAGOGA ORAZ DOM GMINY TZW. KAHAŁ. SYNAGOGA WYBUDOWANA W 1854 R. ZOSTAŁA SPALONA PODCZAS NOCY KRYSZTAŁOWEJ Z 9 NA 10 LISTOPADA 1938 R. PRZEZ NIEMIECKIE NAZISTOWSKIE BOJÓWKI. PO 1942 R. OSTATNI LANDSBERSCY ŻYDZI ZOSTALI DEPORTOWANI PRZEZ NIEMCÓW DO GETT I OBOZÓW ZAGŁADY. PRZEŻYLI TYLKO NIELICZNI. PAMIĘĆ O NICH JEST BŁOGOSŁAWIEŃSTWEM. 2018/5778”

Stan najwyższego zniszczenia (80-100%) budynku synagogi przy obecnej ul. Łazienki wykazuje również urzędowy Geoportal: „Zniszczenia wojenne Gorzów/Landsberg (1945)”. https://geoportal.um.gorzow.pl/

Polscy przybysze zatem nie mogli rozebrać synagogi, której nie zastali, ponieważ kilka lat wcześniej została spalona przez niemieckie formacje w ówczesnym Landsbergu.

Z licznych przekazów dotyczących losów powojennego Gorzowa wynika, że pogorzelisko uporządkowano w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Wtedy usunięto ruiny spalonej budowli. Później, w latach sześćdziesiątych działkę zabudowano.

Dziś miejsce gdzie stała gorzowska synagoga spalona podczas Nocy Kryształowej upamiętnia obelisk z napisem po polsku i hebrajsku „SYNAGOGA 1854–1938” ustawiony w listopadzie 2014 r. staraniem Towarzystwa Miłośników Gorzowa.

W tym świetle bulwersuje sformułowanie: „Tutejszą synagogę rozbierali nie Niemcy, ale Polacy” przypisujące Polakom unicestwienie nieistniejącej już budowli, przytoczone przez Zbigniewa Rokitę – stypendystę Miasta Gorzowa Wielkopolskiego 2023 roku w reporterskiej opowieści: Odrzania Podróż po Ziemiach Odzyskanych.

Tekst i foto Helena Tobiasz

Zbigniew Rokita, Laureat nagrody Nike 2021; Odrzania. Podróż po Ziemiach Odzyskanych, Znak litera nova Kraków 2023, ISBN: 978-83-240-9647-3, s.312.

240 total views, 1 views today

[0]

0.00 zł Zobacz